Pełną treść listu wysłanego do Ministerstwa Edukacji Narodowej w tej sprawie przedstawiamy poniżej:
Warszawa, 27 czerwca 2014 r.
Szanowna Pani
Claudia Torres-Bartyzel
Dyrektor Departamentu Funduszy Strukturalnych
Ministerstwo Edukacji Narodowej
Szanowna Pani Dyrektor,
Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej z dużą uwagą zapoznała się z Pani listem z dn. 17.01.2014, skierowanym do Dyrektora Departamentu EFS w Ministerstwie Infrastruktury i Rozwoju, Pana Pawła Chorążego (sygn. DWS.WPE.0908.4.2014). Pismo to zostało przez Panią wystosowane w odpowiedzi na zapytanie Rzecznik Praw Obywatelskich o konkretne działania, jakie Ministerstwo Edukacji Narodowej zaplanuje w ramach priorytetów inwestycyjnych Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój na lata 2014-2020, a także o działania, które mogłyby zostać zrealizowane
w przedmiotowym obszarze ze środków będących do dyspozycji w ramach regionalnych programów operacyjnych.
Odnosząc się do zaprezentowanych przez Panią Dyrektor informacji, Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej licząca 48 organizacji, przyjmuje z zaskoczeniem i zaniepokojeniem twierdzenie, że „Minister Edukacji Narodowej w realizacji swoich zadań kładzie duży nacisk na edukację antydyskryminacyjną” i jednocześnie „Ministerstwo Edukacji Narodowej nie widzi podstaw do podejmowania dodatkowych działań, które powinny być podejmowane w tym zakresie [tj. w zakresie edukacji antydyskryminacyjnej] w ramach PO WER”.
Cała gama prezentowanych przez Panią na stronach 1-4 zapisów nie jest wyrazem realizacji edukacji antydyskryminacyjnej w polskim systemie edukacji. Tylko dwa wymienione przez Panią zapisy bezpośrednio odwołują się do przeciwdziałania dyskryminacji w polskiej szkole, nie precyzując zresztą jego ram (Podstawa programowa kształcenia ogólnego: „Zadaniem szkoły jest zapobieganie wszelkiej dyskryminacji” oraz wymaganie nadzoru pedagogicznego, dotyczące realizacji przez szkoły działań antydyskryminacyjnych, skierowanych do całych społeczności szkół).
Jednocześnie inaczej, niż stwierdza Pani na stronie 3. listu, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7.10.2009 w sprawie nadzoru pedagogicznego z późniejszymi zmianami w rzeczywistości nie zawiera kryterium realizowania przez placówkę oświatową działań uwzględniających różnorodność i specyfikę środowiska szkolnego oraz obejmującą całą społeczność szkoły / placówki, na które się Pani powołuje. Taki zapis znajdował się w projekcie nowelizacji Rozporządzenia, jednak nie trafił do jego ostatecznej, obowiązującej wersji.
Działania i zagadnienia przedstawione na stronach od 9 do 16 Pani listu, obejmujące m.in. przeciwdziałanie narkomanii, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, wsparcie ucznia młodszego, nie odnoszą się w ogóle do edukacji antydyskryminacyjnej, tak jak jest ona definiowana przez Koalicję na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej, czy w zapisach Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016 oraz tak jak ona jest rozumiana w wymaganiach nadzoru pedagogicznego, interpretowanych m.in. w publikacji Ośrodka Rozwoju Edukacji, „Ewaluacja zewnętrzna. Poradnik wizytatora” pod redakcją Anny Gocłowskiej.
Podobnie jak w całej naszej dotychczasowej korespondencji z MEN, chcemy podkreślić po raz kolejny, że istniejące zapisy są zdecydowanie zbyt skromne i niejasne, by stanowić podstawę dla realnie prowadzonej, systemowej i kompleksowej edukacji antydyskryminacyjnej. Same w sobie nie oznaczają, że edukacja antydyskryminacyjna w szkołach rzeczywiście jest prowadzona. Jest wręcz przeciwnie: liczne ekspertyzy i badania zrealizowane zarówno przez organizacje pozarządowe, jak i ośrodki akademickie mówią o tym, że szkoła w Polsce jest realną przestrzenią, w której dochodzi do stereotypizacji, dyskryminacji, mowy nienawiści i przemocy motywowanej uprzedzeniami. O tych zjawiskach mówią m.in. następujące publikacje i badania, zrealizowane chociażby w ostatnich latach: „Czytanki o edukacji: dyskryminacja” Związek Nauczycielstwa Polskiego, Warszawa 2011; „Wielka Nieobecna. O edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce”, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2012, „Lekcja Równości. Postawy i potrzeby kadry szkolnej i młodzieży wobec homofobii w szkole”, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2012, „Mowa nienawiści. Raport z badań sondażowych”, Fundacja im. Stefana Batorego, Ośrodek Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014). Badania te dowodzą, że stan rzeczywisty nie pokrywa się z deklaracjami zawartymi
w Pani stanowisku. Uczniowie i uczennice są w szkole realnie poddawani stereotypizacji, oddziaływaniu uprzedzeń, dyskryminacji, mowie nienawiści i przemocy motywowanej uprzedzeniami. Faktem jest narażenie na nierówne traktowanie dzieci w szkołach w Polsce, a istniejące rozwiązania prawne są zdecydowanie niewystarczające, by zagwarantować bezpieczeństwo dzieci uczęszczających do polskich szkół oraz poszanowanie ich praw.
Z tym większą mocą po raz kolejny podkreślamy, że niezbędne jest pilne podjęcie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej jako głównego aktora odpowiedzialnego za kształt systemu edukacji formalnej w Polsce, działań zmierzających do realnego, zaplanowanego wprowadzenia rzetelnej perspektywy antydyskryminacyjnej do polskiej oświaty na poziomie systemowym. Otwarte i konsekwentne wspieranie adekwatnie rozumianej i rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej we wszystkich jego obszarach może być realizowane ze środków publicznych dostępnych w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.
W związku ze stanem faktycznym postulujemy:
I. Uwzględnienie działań związanych ze wzmacnianiem edukacji antydyskryminacyjnej w projektach systemowych Ministerstwa Edukacji Narodowej, planowanych do realizacji w ramach PO WER.
Takie działania mogą być adekwatnie realizowane przede wszystkim na poziomie systemowym, stąd niezbędne jest zaangażowanie Ministerstwa Edukacji Narodowej w tym obszarze, także w ramach PO WER. Uwzględnienie takich działań w projektach systemowych MEN da szanse wypracowania podstawy dla systemowo i konsekwentnie wprowadzanej, kompleksowej, nierozproszonej i jasno zdefiniowanej edukacji antydyskryminacyjnej, która będzie realizowana nie tylko deklaratywnie, ale także rzeczywiście. Realizowany w poprzednim okresie programowania (2007-2013) projekt systemowy pt. „Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły” realizowany m.in. przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, Działanie 3.1., Poddziałanie 3.1.2, pozwolił wypracować system nadzoru, który w pewnym zakresie uwzględnia działania związane z przeciwdziałaniem dyskryminacji. Niemniej np. program systemowy „System doskonalenia nauczycieli oparty na ogólnodostępnym kompleksowym wspomaganiu szkół” (ORE, Działanie 3.3, Poddziałanie 3.3.1) nie odnosił się do antydyskryminacyjnych rozwiązań i treści. W kolejnym okresie programowania widzimy więc konieczność uzupełnienia tego braku i zagwarantowania wsparcia systemu doskonalenia nauczycieli i nauczycielek o wątek edukacji antydyskryminacyjnej, tak by temat ten mógł być systemowo kontynuowany, pogłębiany i poszerzany, w odpowiedzi na rzeczywiste problemy szkół w Polsce.
Dodatkowo, podjęcie takich działań będzie zgodne z rekomendacją Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie Karty Edukacji Obywatelskiej i Edukacji na rzecz Praw Człowieka (2010), która wyznacza międzynarodowe standardy edukacji o prawach człowieka i przeciwdziałaniu dyskryminacji . Zalecenie to stwierdza, że kluczowe jest wsparcie decydentów edukacyjnych dla tego typu edukacji, w tym tworzenie sytuacji, w której zagwarantowane są niezbędne środki dla wdrażania odpowiednich programów nauczania, a także szerzej pojmowanych zmian na poziomie całego systemu edukacji. Szczególnie ważne są programy szkolenia i rozwoju kadry edukacyjnej – Rekomendacja Komitetu podkreśla wagę zapewniania nauczycielom / nauczycielkom, innym pracownikom oświaty i aktorom systemu edukacji formalnej niezbędnego przygotowania do prowadzenia działań w tym obszarze oraz umożliwiania ciągłego rozwoju w dziedzinie edukacji obywatelskiej i edukacji na rzecz praw człowieka .
II. Oficjalne wsparcie dla zagwarantowania możliwości finansowania projektów związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji w szkołach w ramach Osi IV „Innowacje społeczne i współpraca ponadnarodowa” Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój.
W procesie konsultacji społecznych PO WER, przeprowadzonych przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju w październiku 2013 roku, przyjęte zostało rozwiązanie zaproponowane przez organizacje członkowskie Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej, tj. uwzględnienie przeciwdziałania dyskryminacji w liście priorytetów inwestycyjnych. Potwierdza to list Pana Pawła Chorążego, Dyrektora Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego w Ministerstwie Infrastruktury
i Rozwoju, przesłany do Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej w dn. 12.02.2014 (sygnatura listu: DZF-I-82208(2)-10-HK/14, NK: 37738/14). Priorytet ten tworzy zatem możliwość realizacji aktywności związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji w szkołach, niezbędne jest natomiast zaangażowanie Ministerstwa Edukacji Narodowej, aby zapewnić rzeczywistą alokację środków na projekty w praktyce wdrażające przeciwdziałanie dyskryminacji w społecznościach szkolnych. Zapewnienie możliwości finansowania z tych środków projektów związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji
w szkołach pozwoli na lepszą realizację zobowiązań szkół do prowadzenia działań antydyskryminacyjnych obejmujących całą społeczność szkoły, wynikających z Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego. Wsparcie przez MEN możliwości realizacji działań mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji w szkołach jest także zgodne z założeniami Krajowego Programu Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2013-2016, uwzględniając szczególnie fakt, że MEN jest jednym z podmiotów realizujących KPDRT we współpracy z Pełnomocnikiem Rządu ds. Równego Traktowania w odniesieniu do obszaru tematycznego nr 4, „Równe traktowanie w systemie edukacji”.
Jednocześnie w długoterminowej perspektywie wsparcie MEN jest tym ważniejsze, że Oś IV „Innowacje społeczne i współpraca międzynarodowa” w ramach PO WER służy wypracowaniu nowych praktyk stosowanych m.in. w obszarze systemu edukacji formalnej, które będą mogły być następnie wdrażane w sposób regularny w szkołach
w Polsce, stając się przykładem wypracowanych w szkołach dobrych praktyk związanych z przeciwdziałaniem dyskryminacji i pomostem dla wdrożenia systemowej koncepcji polityki antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce.
Minister Edukacji Narodowej Joanna Kluzik-Rostkowska podczas konferencji „Mowa nienawiści w Polsce 2014: problem prawny, społeczny, zjawisko medialne?" w Sejmie w dn. 12.06.2014 r. stwierdziła w kontekście mowy nienawiści i przemocy motywowanej uprzedzeniami: Widzę ten problem. To najwyższy czas aby z otwartą przyłbicą mówić o tym co trudne, m.in. o przemocy w szkołach . Aby nie tylko mówić o tym, co trudne, ale także w praktyce przeciwdziałać aktom nietolerancji i dyskryminacji w szkołach w Polsce, warto wykorzystać środki publiczne oraz podejście systemowe zapewniane przez Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój. Stąd rekomendujemy ponowne rozważenie stanowiska Ministerstwa Edukacji Narodowej w związku z możliwościami, jakie Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój tworzy dla rozwoju rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej w Polsce na lata 2014-2020. Deklarujemy wolę spotkania i dyskusji na ten temat.
Założenia rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej
Odnosząc się do używanego w Pani liście sformułowania „edukacja antydyskryminacyjna” i przykładów mających potwierdzić realizowanie jej założeń w systemie edukacji formalnej w Polsce, przedstawiamy poniżej podstawowe założenia rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej i komentarze dotyczące wybranych kwestii przedstawionych w Pani liście.
1. Rzetelna edukacja antydyskryminacyjna to świadome, zaplanowane działanie podnoszące wiedzę, umiejętności i wpływające na postawy, które ma na celu przeciwdziałanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz wspieranie równości i różnorodności, odnosząc się do wszystkich bez wyjątku przesłanek dyskryminacji. Rzetelna edukacja antydyskryminacyjna w systemie edukacji formalnej jest działaniem systemowym, jasno sformułowanym w aktach normatywnych regulujących system edukacji formalnej oraz w innych dokumentach mających służyć praktycznej ich realizacji. Jest to także podejście kompleksowe, tj. obejmujące wszystkie – a nie tylko wybrane – przesłanki dyskryminacji.
Integralnym elementem polityki edukacyjnej mającej na celu zapewnienie, że szkoła będzie przestrzenią bezpieczną, wolną od dyskryminacji i przemocy, której punktem odniesienia i dążenia jest budowanie takiego właśnie społeczeństwa, jest stanowcze komunikowanie przez władze edukacyjne odrzucenia jakiejkolwiek formy uprzedzeń, stereotypów, nierównego traktowania ze względu na jakąkolwiek przesłankę oraz mowy nienawiści. W perspektywie prowadzą one bowiem do motywowanej uprzedzeniami przemocy.
Stanowcze i konsekwentne zaangażowanie osób i instytucji odpowiedzialnych za politykę edukacyjną w stanowcze i bezwarunkowe wsparcie perspektywy antydyskryminacyjnej oraz sygnalizowanie jasnego stanowiska w tej sprawie do wszystkich grup tworzących system edukacji formalnej i mających na niego wpływ na wszystkich szczeblach, byłoby wyrazem troski o bezpieczeństwo wszystkich dzieci w systemie edukacji formalnej. Byłby to także wyraz zaangażowania i poparcia dla idei, zgodnie z którą różnice między dziećmi – a więc ich płeć, stopień sprawności, orientacja psychoseksualna, pochodzenie etniczne, narodowość, wyznanie lub bezwyznaniowość, status migrancki, status społeczno-ekonomiczny oraz inne przesłanki – nie mogą negatywnie wpływać na ich szanse edukacyjne, sposób, w jaki są traktowane w szkole, sposób oceniania ich postępów w nauce czy poczucie wartości. Te same przesłanki nie powinny także powodować nierównego i niesprawiedliwego traktowania osób dorosłych funkcjonujących w systemie edukacji formalnej w Polsce, tj. nauczycieli / nauczycielek, pedagogów / pedagożek, dyrektorów / dyrektorek i innych pracownic i pracowników oświaty.
W odniesieniu do założenia kompleksowości edukacji antydyskryminacyjnej, zaprezentowane w liście podejście MEN utożsamia przesłanki dyskryminacji (które mają charakter grupowy, społeczny) z cechami, które nie mają takiego charakteru. Przedstawia też np. zagrożenie narkomanią czy profilaktykę zdrowotną, jako zjawisko z obszaru dyskryminacji, co jest podejściem nietrafionym. Koncentracja na przemocy w rodzinie, a jednocześnie niepodejmowanie wątku motywowanej uprzedzeniami przemocy rówieśniczej nie pozwala dojrzeć istoty zjawiska, tj. systemowości i szerszych, niż tylko indywidualne czy środowiskowe (rodzinne) uwarunkowań przemocy. Dodatkowo, w cytowanych w liście źródłach pojawiają się takie przesłanki, jak narodowość, „inna kultura”, religia, status materialny, wygląd, wiek (w kontekście osób starszych), status imigrancki, etniczność w odniesieniu do Żydów / Żydówek oraz rasa czy stopień sprawności / niepełnosprawność. Uderzające jest, że brakuje takich równie istotnych przesłanek, jak płeć (a pojawia się nawet pogłębienie stereo typizującego podejścia do płci, o czym w dalszej części niniejszego listu), orientacja psychoseksualna czy tożsamość płciowa.
„Indywidualne podejście do ucznia” jest zapewne ważną formułą pracy w szkole, jednak koncentracja na indywidualnej perspektywie, bez równoczesnego uwzględnienia perspektywy systemowej i mechanizmów i zjawisk społecznych pomija fakt, że uprzedzenia i dyskryminacja to zjawiska o charakterze społecznym i systemowym właśnie. Dzieci, które w szkole doświadczają przemocy i dyskryminacji powinny być wspierane jako jednostki, jednak dyskryminacja dotyczy całej społeczności szkoły i wymaga pracy z całą społecznością, a także z osobami z grup większościowych, w mniejszym stopniu narażonych na dyskryminację, a jednocześnie statystycznie częściej będących sprawcami przemocy i dyskryminacji.
2. Edukacja antydyskryminacyjna rozwija wiedzę na temat mechanizmów dyskryminacji i wykluczenia. Ważne jest zrozumienie, w jaki sposób stereotypy i uprzedzenia prowadzą do nierównego traktowania i naruszania praw jednostki. Kluczowe jest zobaczenie zjawiska dyskryminacji nie tylko poprzez pryzmat osoby dyskryminowanej, ale również w kontekście istniejących relacji władzy (społecznej, politycznej, ekonomicznej, symbolicznej) oraz systemu przywilejów grup dominujących.
Niepokojące jest w tym kontekście prezentowane w liście, cytowane za treściami edukacyjnymi podejście, które kładzie nacisk na „pomocowość” w odniesieniu do osób należących do (wybranych) grup społecznych narażonych na dyskryminację, zamiast na wzmacnianie tych grup – szczególnie uderzające jest to w kontekście osób z niepełnosprawnościami, które są opisywane w podstawach programowych jako „potrzebujące”, „słabsze”. Takie podejście przedstawia je jako zdecydowanie „odmienne”, „podporządkowane”, „wymagające pomocy” oraz nie budujące ich podmiotowości. Jest to perspektywa odległa od tej charakterystycznej dla edukacji antydyskryminacyjnej, która akcentuje autonomię i podmiotowość w miejsce źle rozumianej pomocowości. Jednocześnie kwestia doświadczania dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami to nie tylko sprawa pojedynczej osoby, której potrzebne jest wsparcie, ale przede wszystkim konieczność pracy z całą społecznością szkoły, w tym z osobami, które takie praktyki stosują.
Innym szczegółowym wątkiem związanym z przeciwdziałaniem dyskryminacji, który przedstawiany jest w Pani liście, jest kwestia „komplementarności płci i wzajemnego dopełniania się” kobiet i mężczyzn, która to koncepcja odległa jest od podmiotowego, niestereotypizującego podejścia. W podejściu, któremu bliskie są wartości związane z równym traktowaniem i przeciwdziałaniem dyskryminacji, każda osoba, bez względu na swoją płeć i inne cechy, jest autonomiczna i „pełna” w swojej podmiotowości, co oznacza, że nie wymaga „uzupełniania” przez inną osobę ze względu na jej cechy, takie jak płeć. „Wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej”, do którego odwołuje się stanowisko Ministerstwa Edukacji Narodowej jako do jednego z wątków edukacji antydyskryminacyjnej, jest w rzeczywistości sprzeczne z założeniami edukacji antydyskryminacyjnej. Jest to bowiem powtórzenie funkcjonującego społecznie, stereotypizujacego podejścia do ról płciowych, w którym kobiety i mężczyźni funkcjonują jako jednostki z góry zdeterminowane przez swoją płeć, o określonych społecznych zadaniach i zobowiązaniach, a także cechach wynikających bezpośrednio z ich płci biologicznej. Stoi to w sprzeczności nie tylko z założeniami edukacji antydyskryminacyjnej, ale przede wszystkim z aktualną wiedzą naukową. Wątek ten wymaga raczej wyrugowania z treści przekazywanych przez szkołę, niż dodatkowego wzmacniania.
W systemie edukacji formalnej w Polsce brakuje odpowiednio zdefiniowanej, rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej, wdrażanej w sposób zaplanowany i systemowy. Tym bardziej należy docenić indywidualne zaangażowanie i często odwagę poszczególnych nauczycieli / nauczycielek, którzy / które czują się zmotywowane / zmotywowani do prowadzenia takiego rodzaju analizy i edukacji w tym duchu – taka praca także się odbywa i stanowi bezcenny wkład w zapewnianie dzieciom bezpiecznego środowiska szkolnego oraz poszanowania ich praw. Nie ma ona jednak charakteru systemowego, nie jest integralną częścią języka, którym mówi dziś szkoła w Polsce i zależy wyłącznie od osobistych motywacji poszczególnych nauczycieli / nauczycielek, którzy / które nie są systemowo wspierani /wspierane w swojej pracy przez władze oświatowe. To problem, którego rozwiązanie powinno stać się celem działań Ministerstwa Edukacji Narodowej.
W imieniu Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej,
Z poważaniem,
Małgorzata Dymowska
Prezeska Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej
Natalia Sarata
Współkoordynatorka Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej
Kontakt w sprawie listu: Marta Rawłuszko, Natalia Sarata: koalicja@tea.org.pl
Organizacje członkowskie Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej:
1. Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej
2. Amnesty International Polska
3. Fundacja Autonomia
4. Centrum Edukacji Obywatelskiej
5. Centrum Inicjatyw UNESCO
6. Ekspedycja w Głąb Kultury
7. Fundacja Feminoteka
8. Fundacja na rzecz Różnorodności Społecznej
9. Stowarzyszenie Homo Faber
10. Kampania Przeciw Homofobii
11. Stowarzyszenie Lambda Warszawa
12. Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych MIKUSZEWO
13. Fundacja Dla Odmiany
14. Stowarzyszenie Jeden świat
15. Związek Nauczycielstwa Polskiego
16. Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita
17. Grupa Edukatorów Seksualnych PONTON
18. Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego
19. Stowarzyszenie Pro Humanum
20. Fundacja Przestrzeń Kobiet
21. Stowarzyszenie W stronę dziewcząt
22. Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa “Bardziej kochani”
23. Stowarzyszenie Interwencji Prawnej
24. Fundacja Klamra
25. Stowarzyszenie Romów w Polsce
26. Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjno-Naukowe "KEN"
27. Stowarzyszenie INTERKULTURALNI PL
28. Stowarzyszenie na rzecz Kultury i Dialogu 9/12
29. Grupa Edukacyjna Poradni Zdrowia Psychoseksualnego "Bez tabu"
30. Stowarzyszenie dla Dzieci i Młodzieży SZANSA
31. Fundacja Rozwoju Dzieci im. Jana Amosa Komeńskiego
32. Fundacja Osiem Marzeń
33. Stowarzyszenie "NIGDY WIĘCEJ"
34. Hollaback! Polska
35. Fundacja Trans-Fuzja
36. Centrum Żydowskie w Oświęcimiu
37. Fundacja Rownosc.org.pl
38. Stowarzyszenie Na Rzecz Lesbijek, Gejów, Osób Biseksualnych, Osób Transpłciowych Oraz Osób Queer "Pracownia Różnorodności"
39. Fundacja REVERS
40. Akceptacja. Stowarzyszenie Rodzin i Przyjaciół Osób Homoseksualnych, Biseksualnych i Transplciowych
41. Stowarzyszenie Kolektyw Odrobina Kultury
42. Fundacja Aktywizacja
43. Stowarzyszenie na rzecz Profilaktyki i Edukacji Seksualnej TUMA
44. Stowarzyszenie Kofe(m)Ina
45. Fundacja Pozytywnych Zmian
46. Fundacja na rzecz Różnorodności Polistrefa
47. Fundacja na rzecz Równości
48. Fundacja Ośrodka KARTA
Do wiadomości:
– Pani Joanna Kluzik-Rostkowska, Minister Edukacji Narodowej
– Pani prof. Irena Lipowicz, Rzecznik Praw Obywatelskich
– Pani dr Agnieszka Kozłowska-Rajewicz, Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania
– Pan Paweł Chorąży, Dyrektor Departamentu Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju
– Pan Mirosław Wróblewski, Dyrektor Zespołu Prawa Konstytucyjnego i Międzynarodowego, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich