Biblioteka TEA

1. Wprowadzenie (5 min).

Poproś osoby uczestniczące, aby w tej części ćwiczenia przestały myśleć analitycznie i refleksyjnie, ale aby poddały się pierwszym skojarzeniom. Koniecznie podkreśl, że to, co zostanie tu powiedziane nie będzie poddane ocenie i że każde skojarzenie jest w porządku.

Uwaga! w przeciwieństwie do tradycyjnej struktury ćwiczenia zalecamy, aby w tej konkretnej aktywności nie przywoływać na wstępie celów zajęć. Słowa “stereotyp” i “uprzedzenie” mogłyby mieć charakter mrożący, co pozbawiłoby ćwiczenia ważnego elementu uczenia przez doświadczenie.

2. Część I: zdjęcia (20 min).

Wyświetl na ekranie zdjęcie nr 1 i zadaj OU pytania w następującej sekwencji:

1. Kto to jest? Kogo widzisz na zdjęciu?
2. Czym zajmuje się ta osoba?
3. Jaka jest ta osoba? Jakie są cechy jej charakteru?
4. Co jest dla niej ważne? Do czego dąży?

Nie zostawiaj na odpowiedzi zbyt wiele czasu. Poproś, żeby osoby nie dzieliły się swoimi skojarzeniami, ale zapisały je na kartce lub zapamiętały.

Wyświetl kolejne zdjęcie (zdjęcie nr 2) i zadaj te same pytania. Zachęć do notowania skojarzeń.

Poproś osoby uczestniczące, aby wyobraziły sobie następującą sytuację – wchodzisz na stacji do pociągu dalekobieżnego relacji Gdańsk – Katowice. Czeka cię wielogodzinna podróż. W pociągu jest tłoczno, wiele osób także wsiada na tej stacji co ty. W środku zostały tylko dwa wolne miejsca – koło osoby ze zdjęcia nr 1 i koło osoby ze zdjęcia nr 2. Nie ma zbyt wiele czasu do namysłu.    

Poproś osoby uczestniczące, aby podzieliły się na forum podjętą decyzją – koło kogo siadasz? Poproś o zapamiętanie swojej odpowiedzi.

Zaproś osoby do pracy w podgrupach (w pokojach), w których liczba osób nie powinna być większa niż 5 osób. Poproś, aby w ciągu 10-minutowej pracy osoby uczestniczące podzieliły się swoimi skojarzeniami na temat obu obejrzanych zdjęć i spróbowały poszukać podobieństw i różnic między nimi. Czy jakieś skojarzenia w odniesieniu do konkretnego bohatera zdjęcia pojawiły się kilkukrotnie? Czy można z tego doświadczenia wyciągnąć jakieś wnioski? Na koniec podkreśl, że opinie OU nie będą oceniane.

Zaproś uczniów_uczennice do dyskusji na forum. Zbierz konkluzje z prac w podgrupach:

• Jaka tożsamość, zawód, cechy charakteru i aspiracje zostały przypisane postaciom?
• Jakie pierwsze wrażenia pojawiały się wielokrotnie, a jakie jednostkowo?
• Czy coś ich zaskoczyło?
• Czy z ćwiczenia wyłoniły się jakieś wspólne dla podgrupy wnioski?

Zaprezentuj osobom uczestniczącym kolejne zdjęcia (zdjęcie nr 3 i zdjęcie nr 4) pokazujące te same osoby w innych kontekstach. Nawiąż do sytuacji z pociągu – osoby, które wybrały współpasażera podróży ze zdjęcia nr 1 usiadłyby obok Frazier’a Glenn’a Miller’a.

Frazier Glenn Miller – Amerykanin, członek Ku Klux Klanu, współzałożyciel Partii Białych Patriotów z Północnej Karoliny w Stanach Zjednoczonych. W 2014 roku zastrzelił 3 osoby w zamachu terrorystycznym przeprowadzonym przed Centrum Społeczności Żydowskiej w Kansas. Skazany na karę śmierci. 

Osoby, które zdecydowały się spędzić podróż razem z postacią ze zdjęcia nr 2 wybrały Sheykh’a Ibrahim’a Mogra’e.

Sheykh Ibrahim Mogra – imam wspólnoty z Leicester w Wielkiej Brytanii. Były współprzewodniczący Chrześcijańsko-Islamskiego Forum (Christian-Muslim Forum) oraz członek Kongresu Imamów i Rabinów dla Pokoju (Congress of Imams and Rabbis for Peace). Popularyzator dialogu i zrozumienia między religiami świata.

Zapytaj osoby uczestniczące jak teraz czują się, wiedząc, kim tak naprawdę są osoby ze zdjęć? Czy są zaskoczone, zdziwione?

3. Część 2: pojęcia (15 min).

Wprowadź pojęcia związane z postrzeganiem społecznym oraz typowymi błędami poznawczymi, które mają miejsce zwłaszcza wtedy, kiedy nie mamy czasu na analizę sytuacji (jak w przykładzie z ograniczoną liczbą wolnych miejsc w pociągu). Omawiając poszczególne definicje nawiązuj do skojarzeń pojawiających się w ćwiczeniu ze zdjęciami, ale nie wskazuj na ich konkretnych autorów i autorki (aby nie stwarzać poczucia, że są krytycznie oceniani za swoje przekonania i odwagę podzielenia się nimi). Możesz także podawać inne przykłady z życia społecznego.

Mechanizm kategoryzacji
Przyporządkowywanie ludzi do określonej grupy na podstawie szczególnych cech, które odróżniają ich od innych. Przypisywanie przynależności grupowej. Nawiązując do doświadczenia ze zdjęciami, mechanizm kategoryzacji może wywoływać pytanie: Kto to jest?

Mechanizm stereotypizacji
Stereotyp to uogólnione, uproszczone przekonanie funkcjonujące społecznie, polegające na przypisywaniu identycznych cech niemal wszystkim członkom i członkiniom danej grupy, niezależnie od rzeczywistych różnic pomiędzy nimi.

Do zobrazowania stereotypu można użyć poniższej grafiki Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej (źródło):

Podkreśl, że nierzadko stereotypowe skojarzenia przychodzą do nas, nawet jeśli ich nie podzielamy i nie zgadzamy się z nimi. Świadczy to o ich powszechności.

W zależności od charakteru grupy i ilości czasu wprowadź lub zbierz z dyskusji na forum cechy i funkcje stereotypów.         

Uwaga! Jeżeli prowadzisz zajęcia w grupie, która pierwszy raz podejmuje dyskusję wokół problematyki błędów poznawczych ogranicz się do najważniejszych aspektów związanych z charakterystyką stereotypu.

Cechy stereotypu:

• powszechny – ludzie posługiwali się stereotypami zawsze; są obecne we wszystkich zbadanych pod tym kątem kulturach (za: „Człowiek istota społeczna”, Elliot Aronson, Joshua Aronson, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020)
• trwały, trudny do zmiany i odporny na informacje z nim niezgodne
• przekazywany kulturowo, przekazywany w rodzinie, w szkole, za pośrednictwem środków masowego przekazu
• prowadzi do uproszczonego i nieprawdziwego założenia, np. wszyscy Polacy są…
• zaciera różnice indywidualne

Funkcje stereotypu:

• oszczędza energię (prawo najmniejszego wysiłku)
• oszczędza czas
• usprawiedliwia własne zachowania
• tworzy klarowny porządek społeczny: my vs. oni
• zwiększa pozytywne wartościowanie własnej grupy, deprecjacja grupy obcej
• wzmacnia własną tożsamość grupową
• buduje poczucie bezpieczeństwa w uporządkowanym świecie (nawet, jeśli to tylko iluzja)
• może być krzywdzący i prowadzić do dyskryminacji
• ogranicza doświadczenie

Mechanizm uprzedzeń:

• Ocena danej grupy albo osoby ze względu na jej rzeczywistą albo domniemaną przynależność do określonej grupy. Wiąże się z emocjami, odczuwanymi w stosunku do danej grupy lub jej przedstawicielki_przedstawiciela. Przykładowe emocje: lęk, strach, złość, odraza, ekscytacja.
• Uprzedzenia często opierają się na stereotypach. Uprzedzenia mogą, choć nie muszą, prowadzić do dyskryminacji.

Do zobrazowania uprzedzenia można użyć poniższej grafiki Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej (źródło):

Stereotypy i uprzedzenia mogą, choć nie muszą przesądzać o podejmowanych przez nas decyzjach, które nabierają tym większej wagi, im większą mamy władzę w danej sytuacji (osoba zatrudniająca – osoba, która przyszła na rozmowę rekrutacyjną; lekarka – pacjent). Podaj przykład dyskryminacji, do której doszło ze względu na stereotypowe przekonania i uprzedzenia.

Przywołaj porządkujące skojarzenie, że stereotyp jest myślą, uprzedzenie – emocją, a dyskryminacja – działaniem. Od każdej i każdego z nas zależy, czy damy dojść do głosu przekonaniom, które pojawiają się w naszej głowie często automatycznie czy nawet nieświadomie.

Zapytaj, w jaki sposób takie drobne gesty jak zajęcie lub niezajęcie miejsca w pociągu mogą wpływać na funkcjonowanie osób, które są postrzegane w społeczeństwie jako inne? Jak może czuć się osoba, koło której miejsce w zatłoczonym pociągu pozostaje puste jeden raz, kilka razy, wielokrotnie w ciągu roku?

4. Podsumowanie (5 min).

Zapytaj osoby uczestniczące, w jaki sposób można ograniczyć wpływ stereotypów i uprzedzeń na nasze zachowanie. Możesz także kolejną godzinę lekcyjną poświęcić na kontynuację tego tematu, podzielić osoby uczestniczące na podgrupy i poprosić, aby zastanowiły się i zapisały na tablicy interaktywnej w jaki sposób możemy zmniejszyć wpływ stereotypów i uprzedzeń na nasze codzienne zachowania.